Prison de Mauzac

12-01-2016  ¦  Bernardo Atxaga

Artoa, haren zuztar altuak, haren hosto zabalak... eta zein atsegina zen soroetan barneratzea, zein suspergarria haietan bizpahiru orduz ezkutatzea dei-oihuei jaramonik egin gabe! Gero azkenean hurbiltzen zen BG, zeinek hasieratik jakiten baitzuen non geunden, eta esaten zigun ateratzeko lehenbailehen, iluntzen ari zuela eta iristear zegoela Basahuntza, piztia ikaragarria, gauez ume-harrapaketan ibiltzen zena.

• Basahuntza! Basahuntza! - egiten zuen oihu bat-batean BGk artasoroaren ertzetik, kolpetik aurrean azaldu izan balitzaio bezala.

Basahuntza…

Umetako gordeketa kontu haiek ekartzen zizkidan gogora Périgueux hiritik Mauzac kartzelara zihoan bigarren mailako errepideak, ehunen bat kilometro, artasoroak alde batean eta bestean. Udara zen, 2013koa. Artoa ez ezik, berdetuta zeuden sagarrondoak eta hurritzak ere, loretan herrixka bazterretako gereziondoak. Belaze batean ahuntzak ikusi nituen, hamar buru inguruko taldea, hiru antxume tartean, txuri-txuriak, les chevreaux.

André eta biok bagenekien kartzela batera gindoazela, hilabete batzuk lehenago jasotako gutunak zehatz adierazten baitzuen Étranges lectures delako irakurketa-programaren puntu hori – “deux rencontres sont programmées avec les détenus de deux des établissements carcéraux de Dordogne, Neuvic-sur l’Isle et Mauzac”–, eta sinatua baikenuen formulario bat baimena lortu alde; baina paisaiaren mintzoa ozena zen, eta arindu egiten zigun eginkizunak eragindako kezka xorra.

Bidearen erdia-edo egina geneukanean, txofer zihoan irakasle erretiratuak, Jean Luc-ek, galdera egin zigun:

• Badakizue zer kartzela mota den Mauzac? Esan dizuete?

Thierry, testuak irakurriko zituen aktorea, jakitun zen. André eta biok, ez.

Frantziako gaizkile sexualen kartzela nagusia zela jakinarazi zigun Jean Lucek. Azken-portu, gainera, kondenatuek bertan finitzen baitzuten beren kastigua. Handik, kalera. Baina askotan “gero arte” bat baizik ez zen izaten. Gaizkile sexual gehienentzat ezinezkoa zen beren joera naturala gainditzea. Ez zioten inori minik egin nahi; baina libre gelditu eta hilabete batzuetara berriro ekiten zioten umeak edota neskatoak zelatatzeari, gauez: “Zer egiten duzu hor artasoroan gordeta? Nahi al duzu karamelutxo bat?”. “Nor zara zu?”. “Ni? Basahuntza!”.

Mauzac lurralde zelai batean dago, à la campagne périgourdine. Eraikina zabarragoa eta irregularragoa balitz, ez balu angeluetan guardia-dorrerik, nekazari-enpresa baten kokagunea emango luke, zeren sailak eta soroak baitauzka inguruan, etxaldeak, arboladiak. Jean Lucek esan zigun preso batzuk egunero ateratzen zirela haietan lan egitera edota ofizio bat ikastera.

Kartzelaren albo bateko aparkamendura jo genuen. Atera ginen autotik: sailak eta soroak hutsik zeuden, eta halaxe etxalde atariak eta arboladiak ere. Arimarik ez. Mugimendurik ez. Arratsaldeko laurak ziren, eguzkiak itsutu egiten zuen gorantz begiratuz gero; baina ilunabarraren hustasuna sumatzen zen inguru guztian. Hustasunean, nagusi, kartzelako murrua. Murruan, izkina batean, ate bat, ez oso handia.

Presoen ordutegia desberdina zela esan zigun Jean Lucek. Azkar biltzen ziren, edo biltzen zituzten. Arratsaldeko seietan izaten zuten afaria.

Marie azaldu zen, gizarte-laguntzailea, eta Jean Luc eta biak dokumentazioa errepasatzen aritu ziren bizpahiru minutuz. Argal-argala gorputzez, haurdun zegoen, zazpi edo zortzi hilabeteko. Ematen zuen meloi bat zeukala soinekoaren azpian puntaka jarria.

Jabier Muguruzari behin irratian entzundakoa etorri zitzaidan burura: “likido amniotikoan bizi den umeari musika ederra aditzea komeni bazaio, pediatrek dioten bezala, nik Keith Jarrett-en Kölneko Kontzertua aholkatuko nieke emakume haurdunei”. Eta Marieren meloi puntadunak, zer? Piano doinuen ordez kartzelako ateen hots metalikoak edota bozgorailuetako marrantak entzungo zituen hark sarri.

Eman ziguten sarrera, eta dokumentazioa entregatu genuen lehen kontrolean. Oso gizon sendoak ziren poliziak, denak ere 1,90 ingurukoak, bizkar-zabalak. Batzuk atearen ondoan zeuden; besteak kabina batean, monitoreekin. Haietako baten pantailan, zuri-beltzean, palmondo baten irudia antzeman nuen.

Aurrenekoa izan nintzen metal detektorea zeharkatzen. Jarraian, Jean Luc eta André. Hurrena, Thierry, aktorea, eta hoska hasi zen orduan makina. Haren txistuak mina egiten zuen belarrietan.

Marieri begiratu nion. Ez zuen inolako keinurik egin, ezta eskurik jarri ere, babes modura, sabel gainean. Auskalo, agian pediatrak esana izango zion likido amniotikoak baretu egiten zituela soinu guztiak, eta baita eraldatu ere, kirrinkarik desatseginena ozeanoko balea baten deiaren pareko bihurtuz… Baina ez, seguru ezetz. Nolanahi den, Marieri ez zion ardura izan txistuak. Irribarrez jarraitu zuen miaketaren eszena: hanka eta beso zabalik Thierry, haren gorputzaren atalei ukituka polizia handi haietako bat.

Beste ate bat, eta kartzelaren patiora atera ginen. Parkea zirudien. Hantxe zegoen, haren hondarrean, ehun bat metrora, monitorean ikusitako palmondoa.

Jean Lucek azaldu zigun Mauzac une prison modèle zela, eta, patioak parke itxura bezala, zeldek etxe-gela arruntena zeukatela.

• Frantziako kartzelarik modernoenetakoa da hau. Arindu egin nahi zaie sufrimendua presoei, ahal den neurrian. Gehienek urte asko daramatzate preso.

Patioan, parkean, gizonezkoak zeuden, multzoka eserita gehienak, zigarro-erretzen asko eta asko. Multzorik handiena petankan jokatzen ari zirenena eta haiei begira zeudenena zen. Guztira, patio osoan, berrehunen bat preso kalkulatu nituen. Palmondoaren oinean ez zegoen inor.

Marie jarri zen gure ilaran buru. Pauso gutxi batzuk eman, eskailera estu bat igo, eta hantxe geunden, liburutegian, berrogei metro karratu izango ez zituen gelan. Oso liburu gutxi zeuden apaletan, gehienak handikoteak. Mahaien ordez, pupitreak. Ez zen justu liburutegia, eskola baizik.

Bederatzi presok osatzen zuten entzuleria, hirurogeiren bat urte izango zituzten zortzik eta hogeita bost urte inguruko gazte batek. Txandal arinak zeramatzaten denek, grisak edo beltzak.

Mariek liburutegiaren ardura zeukan presoa aurkeztu zidan. Gizon egokia zen, ikusi berriak genituen poliziak bezain garaia, ile zuri ondulatukoa. Oso mugimendu solteak zituen, eta ardura gabe –avec nonchalance– esertzen zen hizlariontzako jarria zegoen mahaian. Txandalaren galtzak gerrian ondo estutu gabe zeuzkan, eta agerian gelditzen zitzaizkion batzuetan ipurmasail txuri-txuriak eta tanga gorria.

Ipurmasail txuri-txuriak; baina haien zuritasuna ez zen Périgueuxetik gentozela errepide alboan ikusitako antxumeena. Pintore batek esan zidan behin: “mila zuri mota daude, denik eta kolorerik zailena eta zehatzezinena da”.

Mariek ekitaldiaren berri eman zien presoei. Thierry Lefever aktoreak testuak irakurriko zituen; André Gabastou, itzulpengintzaz arituko zen; nik, berriz, idazlearen lan egiteko modua azalduko nien, eta, azkenean, ondo iruditzen bazitzaien, poema bat errezitatuko nuen euskaraz.

– Sekula entzun al duzue euskal hizkuntza? – galdetu zien.

Tabako erretzaileen aurpegi mehartua zeukan preso batek baietz esan zuen, Baionan bizi izandakoa zela. Beste batek, burusoila, aurpegi-borobila, guri-guria gerriz gora hala nola egon ohi diren oso argal izandakoak gizentzean, pozik entzungo zuela esan zuen niri zuzen begira, bai hizkuntza eta bai poema, eta ea poema frantsesez ere errezitatuko genuen, berari poesia asko gustatzen zitzaiola eta. Preso bibliotekariak ozenki hartu zuen hitza, entzule guztiek aditzeko moduan: euskara ez zela latin hizkuntza, eta haren jatorriari buruzko azalpenak entzun nahi zituela saioa bukatu baino lehen. Gainerako presoek estatuak ziruditen beren pupitreetan. Mutil gazteak, izkina batean eserita, lotsatua zirudien. Eskua eskuaren gainean, kiribildu egiten zituen aldika, haietan krema hidratatzaile bat igurzten ari balitz bezala.

Thierry aktore trebatua zen. Programaren bio laburrean zioenez, ikuskizun bat zeukan Kerouac-en testuekin, eta asko ibiltzen zen Frantzia guztian. Zutitu eta Le fils de l?accordéoniste liburuko hasiera irakurtzen hasi zen:

“C'était le premier jour d'école à Obaba. La nouvelle maîtresse passait de pupitre en pupitre, la liste des élèves à la main. Et toi? Comment t'appelles-tu?…”

Ozen irakurtzen zuen, ziurtasun handiz. Estatuak bezalako preso batzuek betaurreko kristal-ilunak zeramatzaten, eta begiak haien atzean gordeta jarraitzen zioten Thierryren jardunari, besoak gurutzatuta. Bibliotekariak eta aurpegi borobilekoak, lehen ilaran jarrita, arreta handiz. Gazteak, lurrari begira eta eskuak kiribilduz. Jean Lucek, zutik, atzeko paretan apoiatuta. Mariek ere zutik. Bere haurrak –“meloiak”, pentsatu nuen nik une hartan ere–, likido amniotikoaren baketik.

Guztira, atal batetik bestera pasatuz, hogeita hamarren bat orrialde irakurri zituen Thierryk, ia ordubete. Luze egin zitzaidan. Presoek txalo egin zioten bukatu zuenean, estatuek ere bai. Aurpegi borobilekoak irakurketaren azken atala komentatu zuen, Mort de Lubis. Oso hunkigarria egin zitzaiola esan zuen.

André eta biok hartu genuen Thierryren tokia. Desenkusatu nire frantses traketsagatik, eta, batez ere, euskal gizarteak XX. mendean izandako aldaketaz aritu nintzen. Andrék, berriz, itzulpenaren historiaz jardun zuen, eta, ikusia baikenuen Essais-en lehen edizio bat Périgueuxeko liburutegian, Michel de Montaigneren kasua hartu zuen adibide.

Galderen txanda heldu zenean preso bibliotekariak euskararen jatorriaz galdetu zidan, agindu bezala; aurpegi borobilekoak, berriro ere, Lubisen heriotza izan zuen gai.

Luze gabe, denbora gutxi geneukala jakinarazi zigun Mariek. Seietara zihoan. Poemaren unea zen. “Hitzen heriotza eta bizitza” irakurri nuen euskaraz, eta Thierryk segidan frantsesez. Txalo egin zuten bederatzi presoek.

Galleta industrialen pakete batzuk eta nescafé termo pare bat geneuzkan zain bazterreko mahai batean, eta bi preso –bi estatua betaurrekodun– haiek zerbitzatzen hasi ziren.

Aurpegi borobilekoa hurbildu zitzaidan. Begi motelak zeuzkan, begirada ahula. Eskua luzatu zidan, eta bostekoa eman genion elkarri. Nire frantsesa ona zela esan zidan, ez izateko horrekin kezkarik. Nik ez nekien zertaz jardun.

• Zer moduz hemen? -galdetu nion azkenean-. Oso kartzela ona dela esan didate, une prison modèle. Sarreran patioa ikusi dut. Oso parke polita palmondoarekin. Eta futbol zelai bat ere ba omen daukazue.

Hitz tontoak, noski. Aurpegi borobilekoak hasperen egin zuen.

• Bai, konparazioan ona da. Baina gogorra da, askatasun eza gogorra da. C?est dure, la manque de liberte c?est dure.

Begiak itxita egon zen hiruzpalau segundoz.

• Barkatu. Zenbat urte daramatzazu kartzelan? —galdetu nion.
• Dix-huit —esan zidan—. Hamazortzi.

BGk Basahuntz ume-harrapariarekin mehatxatzen gintuenean, nik neuk idi tamainako ahuntz bat imajinatzen nuen, kokotseko bizarra zintzilik. Mais non.

Bibliotekaria altxatu egin zen bere pupitretik, eta oraingoan ere agerian gelditu zitzaizkion ipurmasail txuri-txuriak eta tanga gorria.

• Euskarak ba al du loturarik iberoen hizkuntzarekin?— galdetu zuen hurbilduz. Ordurako André ere alboan genuen, eta berak ekin zion erantzunari. Autrement aldizkariak Euskal Herriaz argitaratutako monografikoa zuzendu zuenetik, ni baino jantziago zegoen gai horretan.

Preso gazteak eserita jarraitzen zuen, ezer hartu gabe. Eskuak geldirik zeuzkan orain, baina oin bat etengabe mugitzen zuen. Hizketan hasi nintzen berarekin. Zenbat urteko zigorra zeukan galdetu nion.

• Pas beaucoup, six ans—erantzun zidan—. Ez asko. Sei urte.

Barreiduri makal batek hartu zion aurpegia.

• Gainera, egunero ateratzen naiz sorora edo basora. Lan egiten dut —gehitu zuen.
• Zer ondo! —esan nion. Pentsatzen nuena.

Txirrinak jo zuen. Afaltzeko ordua zen. Elkar agurtu genuen.

Patioan mugimendua zegoen. Petanka jokalariak kutxa batean gordetzen ari ziren bolak. Preso gehienak, ehundik gora, barrakoietara zihoazen ilara ez oso lerrotuan. Lehen atea ireki zain geundela, zaborrontziak garraiatzen zituzten hiru gizon pasa ziren gure albotik. Ez genituen agurtu, beraiek gu ere ez. Atea zabaldu zen, eta polizia erraldoiak pasoa eman zigun. Azkar jaso genituen sarreran utzitako poltsak, eta kanpora atera ginen. La liberté.

Aparkamenduan Mariek muxu eman zigun denoi, eta Jean Lucekin Étranges lectures programa komentatu zuen tarte batez. Gure desio ona adierazi genion guk, ondo joan zedila dena haurra jaiotzean.

Ilunabarrak errepidean harrapatu gintuen. Argi ahularekin muinoek handiagoak ematen zuten, zuhaitzek trinkoagoak, soroek eta sailek sakonagoak. Périgueuxera hurbildu ginenerako gaua zen ia, eta artoaren zuztar eta hostoek halako ore ilun bat osatzen zuten.